W maju 2021 roku Rozporządzeniem Prezydenta RP na liście Pomników Historii pojawił się zespół pałacowo-parkowy w Puławach w województwie lubelskim. To właśnie w Puławach na początku XIX wieku powstało pierwsze polskie muzeum. Początkowo Puławy były zwyczajną siedzibą szlachecką. W 1671 roku oczarowany naturalnym krajobrazem skarpy wiślanej Stanisław Herakliusz Lubomirski podjął decyzję o budowie nowoczesnego pałacu. Architekt Tylman z Gammeren zaprojektował na skraju skarpy pałac z dużym tarasem od strony rzeki. Służył on głównie do obserwacji wiślańskiego pejzażu oraz organizowaniu zabaw. Pałac ten był jednym z pierwszych, który nie pełnił funkcji obronnych, gdyż nie miał zaprojektowanych fortyfikacji. Dzięki temu miał być w pełni zintegrowany z ogrodem. Wejście do Pałacu zostało zaakcentowane za pomocą portyku (zaczerpniętej z architektury antycznej kolumnady, która wspiera dach), portyk umożliwiał uzyskanie efektu monumentalności budynku rezydencjonalnego. W 1731 roku dobra w Puławach przeszły do rąk rodziny Izabeli Czartoryskiej, która stała się godną następczynią dla mecenatu Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Początkowo Izabela Czartoryska nie bardzo interesowała się Posiadłością w Puławach, dopiero kilka istotnych wydarzeń zmieniło jej nastawienie. Pierwszym z nich była śmierć jej córek w odstępstwie zaledwie kilku dni. Kolejnym ważnym wydarzeniem była pacyfikacja Insurekcji Kościuszkowskiej przez Rosjan, kiedy to zniszczeniu uległa dotychczasowa ulubiona letnia rezydencja Izabeli w Powązkach z tamtejszym romantycznym parkiem, który służył do dworskich zabaw. Izabela zdecydowała się wtedy porzucić Warszawę i na stałe przenieść się do Puław. Dało to początek powstawania kolekcji narodowych pamiątek oraz szlacheckich artefaktów. W latach 80-tych XVIII wieku powstał pomysł na stworzenie izby pamięci, w czasie podróży Izabeli po Anglii, gdzie zafascynowała się bogatymi zbiorami angielskiej klasy wyższej. W ten sposób powstała Świątynia Sybilli-pierwsze polskie muzeum. Zaprojektował ją Piotr Krystian Aigner, który pracował już przy budowie pałacu Marynki oraz domku greckiego. Jego kościół Wniebowzięcia NMP jest natomiast uznawany za najwierniejszą kopię panteonu w Polsce. Dokonał również nieco gorzej ocenianego remontu Tylmanowskiego pałacu w duchu klasycyzmu. Był też autorem kościoła św. Aleksandra w Warszawie.
Sybille były greckimi wieszczkami, właścicielkami wiedzy niedostępnej dla zwykłego człowieka. Budynek formalnie przynależy do klasycyzmu, jednak prezentuje już raczej romantyczne myślenie, gdyż jest usytuowany w malowniczym miejscu na skarpie wiślanej. W formie budowla miała być kopią świątyni Westy w Tivoli, według ówczesnej historiografii błędnie interpretowanej jako świątynia Sybilli. Mamy więc do czynienia z próbą historycznego odtworzenia budynku z innej epoki. Nowa budowla miała służyć do przechowywania pamiątek po polskich rodach.
Budynek ten powstawał w latach 1798 – 1801 i był zaplanowany jako muzeum pamiątek związanych z głównymi polskimi rodami szlacheckimi. Jednym z eksponatów był namiot turecki – sejban, który miał zostać zdobyty przez Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Świątynia została ufundowana przez cara Aleksandra I, który podarował ją w czasie swojego pobytu w Puławach w 1805 roku. Nad wejściem umieszczono napis „Przeszłość przyszłości”.
Drugim zbudowanym obiektem muzealnym był Dom Gotycki, ze względu na swoje rozmiary często nazywany zdrobniale domkiem. W przeciwieństwie do Świątyni Sybilli nawiązał do gotyku, dzięki temu pawilon ten jest jednym z pierwszych obiektów neogotyckich na terenie Polski.
Przemianę przeszła również okoliczna natura czyli okazałe ogrody, które to tej pory były kształtowane na podstawie wzorców francuskich i charakteryzowała je sztywna geometria. Izabela Czartoryska sięgnęła zaś po wzorce angielskie. Im park był wierniejszy naturze, tym lepiej. Sprzyjał odpoczynkowi, był bardziej malowniczy, dzięki czemu świetnie wyglądał na obrazach.
W 1805 roku Izabela Czartoryska wydała „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”. W swojej książce krytykowała regularność i sztywność dotychczasowych francuskich rozwiązań. Stanowczo opowiadała się za formą ogrodu angielskiego.
Czartoryscy stworzyli w Puławach prawdziwe centrum polskiej myśli patriotycznej, ale za tą działalność niestety ponieśli konsekwencje. Za udział w Powstaniu Listopadowym car odebrał im rodzinne dobra. Czartoryscy uciekli do Paryża, gdzie wywieźli również wiele swoich zbiorów, ocalałe powróciły do Polski w 1920 roku. W dawnym założeniu pałacowym władze ulokowały Instytut Wychowania Panien, a następnie przebudowały go. Zamysł Izabeli Czartoryskiej pozostał jednak czytelny do dziś. Zbiory natomiast w 1876 roku zostały przewiezione z Paryża do Krakowa. Księciu Władysławowi Czartoryskiemu zależało, by ponownie były oglądane przez rodaków. Tak też się stało i w 1880 roku otworzono nową placówkę muzealną, a zbiory znajdują się w Krakowie do dziś. Izabela Czartoryska okazała się prawdziwą wizjonerką na skalę swoich czasów.
Galeria zdjęć dostępna na https://pph.info.pl/portfolio/pulawy-zespol-palacowo-parkowy/
